Bữa ăn hằng ngày thực sự mới chỉ đáp ứng được một phần nhu cầu vitamin D, phần còn lại là do da tổng hợp dưới tác động quang hóa của tia tử ngoại có trong ánh nắng mặt trời.
Vitamin D
không chỉ bảo đảm sự phát triển bình thường của bộ xương, duy trì sự
cân bằng canxi nội môi, duy trì hằng định nồng độ canxi ngoài tế bào,
tham gia kiểm soát nồng độ canxi trong máu cùng với hormon cận giáp
trạng (PTH) và calcitonin mà còn tham gia vào quá trình biệt hóa tế bào,
điều hòa miễn dịch, điều hòa huyết áp... và phòng chống ung thư.
Là vitamin của nắng...
Ngoại trừ trẻ sơ sinh, một phần nhu cầu vitamin D của trẻ được huy
động từ nguồn dự trữ từ khi còn là bào thai, vitamin D được đưa vào cơ
thể qua thức ăn như gan, trứng, bơ, dầu cá thu, cá hồi, cá dầu... dưới
dạng vitamin D hoặc các chất tiền vitamin D (ergosterol và 7
dehydrocholesterol), và được cơ thể tổng hợp ở da. Do vậy, vitamin D
được mệnh danh là vitamin của nắng.
Vitamin D từ thức ăn được cơ thể hấp thu ở phần ruột non (chủ yếu ở
tá tràng), rồi theo hệ thống bạch mạch vào máu. Vì một bệnh lý nào đó
gây rối loạn sự bài tiết mật, chẳng hạn bị tắc mật, xơ gan, viêm gan...
thì quá trình hấp thu vitamin D sẽ bị ảnh hưởng. Và vì bất kỳ lý do gì
làm trở ngại tới sự hấp thu mỡ, chẳng hạn viêm tụy, cũng sẽ ảnh hưởng
đến sự hấp thu vitamin D.
Tuy nhiên, bữa ăn hằng ngày thực sự mới chỉ
đáp ứng được một phần nhu cầu vitamin D, phần còn lại là do da tổng hợp
dưới tác động quang hóa của tia tử ngoại có trong ánh nắng mặt trời,
biến tiền chất của vitamin D là 7 dehydrocholesterol ở lớp Malpighi của
biểu bì chuyển thành tiền vitamin D3 (ergocalciferol) rồi thành vitamin
D3 (cholecalciferol). Quá trình này phụ thuộc vào nhiều nhân tố: độ
tuổi, tiền vitamin D3, màu da, mùa, thời gian trong ngày, vùng địa lý...
Ở đây, nồng độ vitamin D, canxi, phospho và PTH trong máu là những nhân
tố điều hòa sinh tổng hợp vitamin D. Khi canxi trong máu giảm sẽ kích
thích bài tiết PTH để huy động canxi từ xương vào máu làm tăng canxi
trong máu và giảm bài tiết canxi qua thận, đồng thời làm giảm phosphat
trong máu. Khi ánh nắng mặt trời quá nhiều hay tiếp xúc lâu với ánh nắng
mặt trời, tiền vitamin D sẽ được chuyển thành dạng không có hoạt tính
sinh học nên không xảy ra tình trạng sản xuất thừa vitamin D, và không
bị ngộ độc vitamin D.
...và là một hormon đích thực
Vitamin D có đầy đủ tính chất của một hormon steroid cổ điển, do cơ
quan nội tiết (ở thận) tổng hợp. Trong cơ thể, qua một quá trình biến
đổi thành dạng có hoạt tính sinh học, vitamin D theo tuần hoàn máu đến
các tế bào đích ở ruột và xương... Khi canxi, phospho trong máu giảm,
PTH huyết thanh tăng sẽ kích thích tổng hợp vitamin D. Ngược lại, canxi
máu tăng, phosphat được giữ lại ở thận, PTH huyết thanh và vitamin D
giảm sẽ ức chế tổng hợp vitamin D.
Vitamin D từ ánh nắng rất cần thiết cho sự phát triển của con người. (Nguồn ảnh: vitamindcouncil.org/shutter stock)
Tại ruột: chức năng hormon chính của vitamin D là kích thích vận
chuyển canxi và phospho từ ruột vào máu, tham gia tiêu hủy xương với sự
hợp lực của PTH. Quá trình hấp thu canxi xảy ra suốt chiều dài của ruột
nhưng chủ yếu ở tá tràng. Khi thiếu vit D, quá trình này bị ngưng trệ,
cơ thể trong trạng thái cân bằng canxi âm, sự khoáng hóa xương bị rối
loạn. Sự hấp thu phosphat (PO3_) ở ruột cũng chịu tác động của vitamin
D, song so với canxi, hoạt động này là phụ vì sự hấp thu phosphat phần
lớn là thụ động. Do vậy, khi bị thiếu vit D hoặc suy thận gây rối loạn
chuyển hóa vitamin D, sự hấp thu canxi bị ngừng lại nhưng sự hấp thu
P3O4 ở ruột vẫn bình thường.
Tại xương: hormon này có vai trò quan trọng đối với sự phát triển
bình thường của xương, là thành phần không thể thiếu được cho quá trình
khoáng hóa xương. Các nghiên cứu trên động vật gợi ý rằng, vit D tác
động đến sự khoáng hóa xương thông qua sự bình thường hóa canxi, phospho
huyết thanh, bằng cách kích thích quá trình hấp thu tại ruột và tăng
cường tiêu xương làm tăng canxi, P3O4 trong dịch ngoại bào. Vì thế,
trong trường hợp ngộ độc vitamin D kéo dài sẽ xảy ra mất khoáng lan tỏa ở
xương.
Như thế, vitamin D có vai trò rất quan trọng trong việc duy trì cân
bằng canxi nội môi, khi bị thiếu vitamin D sẽ dẫn đến rối loạn chuyển
hóa muối khoáng và sự bài tiết PTH, thiếu hụt sự khoáng hóa trong xương.
Hậu quả là, giảm trương lực cơ, đau cơ, trẻ em bị còi xương, còn người
lớn bị loãng xương.
Một tiềm năng đáng được quan tâm
Tuy còn nhiều điều chưa rõ và phải tiếp tục nghiên cứu về cách tác
động của nó, song hiện có khá nhiều bằng chứng chứng tỏ vitamin D là
nhân tố giàu tiềm năng trong việc ngăn ngừa và điều trị một số bệnh ung
thư.
Các nghiên cứu labo và trên động vật mới đây cho thấy, vitamin D đã
chặn đứng sự phát triển của các tế bào bất thường, giúp tiêu diệt các tế
bào lạ và hạn chế sự hình thành các mạch máu nuôi dưỡng các khối u.
Một số nghiên cứu cho thấy, ở các cộng đồng đông dân có nồng độ
vitamin D trong máu cao hơn có tỉ lệ ung thư thấp hơn, những người béo
phì có nồng độ vitamin D trong máu thấp hơn cũng có tỉ lệ ung thư cao
hơn, những người bị bệnh đái tháo đường cũng có xu hướng phát triển ung
thư do chức năng thận của họ suy yếu không thể biến đổi vitamin D thành
một dạng có hoạt tính sinh học được.
Các nhận xét dịch tễ học cho thấy, các cư dân ở vùng Đông Bắc Hoa Kỳ
và các vùng phía Bắc bán cầu (như vùng Scandinavia) có tỉ lệ ung thư cao
hơn những người sinh sống ở những vùng quanh năm nhận được ánh nắng mặt
trời, hay người da đen có tỉ lệ ung thư cao hơn người da trắng do da
của họ có nhiều sắc tố hơn đã ngăn cản quá trình tổng hợp vit D ở da;
hoặc người cao tuổi có tỉ lệ ung thư cao hơn do khả năng tạo vitamin D
của da ở tuổi này bị suy giảm nhiều.
Các nghiên cứu độc lập mới đây cũng phát hiện thấy, vitamin D đã giúp
cơ thể chống lại lymphoma và các bệnh ung thư đại tràng, tuyến tiền
liệt, ung thư phổi và cả ung thư da.
Đáng lưu ý là công trình nghiên cứu do tiến sĩ Edward Giovannucci –
giáo sư y học và dinh dưỡng học ở Đại học Harvard chỉ đạo cũng cho kết
luận: không một nhân tố nào đem lại lợi ích chống ung thư chắc chắn như
vitamin D.
Nhu cầu vitamin D của cơ thể
Thay đổi theo tuổi, giới, màu da, tình trạng dinh dưỡng... Để xác
định được nhu cầu này là không dễ, bởi một phần đáng kể nhu cầu đã được
đáp ứng nhờ quá trình tổng hợp từ ánh nắng mặt trời, nên theo các cố vấn
về dinh dưỡng của Chính phủ Hoa Kỳ thì khẩu phần thích hợp hằng ngày
của những người dưới 50 tuổi là 200 UI, 50-70 tuổi: 400 UI, trên 70
tuổi: 600 UI. Có ý kiến đề nghị khẩu phần vitamin D dành cho người
trưởng thành là 1.000 UI/ngày.
Vì nguồn vitamin D trong thiên nhiên không nhiều, không dễ kiếm,
trong khi các viên thuốc không làm tăng nồng độ vitamin D trong máu được
bao nhiêu, còn các thực phẩm bổ sung hiện thời hầu hết ở dạng D2, hiệu
lực kém hơn D3 nhiều, nên mọi người cần biết cách tận dụng nguồn ánh
nắng mặt trời, nhất là trong những ngày đông tháng giá. Theo các chuyên
gia, mọi người tắm nắng 3 lần trong 1 tuần lễ (mỗi lần 15 phút) là đủ.
Nhớ tắm nắng vào buổi sáng trong khoảng thời gian từ khi mặt trời mới
mọc đến 9 giờ sáng, tránh phơi mình trên bãi biển dưới trời nắng. Về mùa
đông, do ngày ngắn, tia nắng lại chiếu quá xiên, lượng tia tử ngoại
không đủ để da tạo vitamin D nên cần bổ sung vitamin D3. Những người có
lớp da sẫm màu, cũng cần bổ sung vitamin D. Vấn đề là bổ sung khi nào và
bổ sung bao nhiêu thì không thể tự ý sử dụng mà phải do các bác sĩ chỉ
định, bởi nếu quá liều sẽ gây tích lũy canxi trong cơ thể.
BS. Nguyễn Thị Thu Hà
(http://suckhoedoisong.vn)
EmoticonEmoticon